OKEAN CƏRƏYANLARI

okeanlarda və dənizlədə su kütləsinin irəliləmə hərəkətinə deyilir. O.c. okeanlarda suyun və buzun yerdəyişməsində böyük rol oynayır və Yer kürəsinin müxtəlif yerlərində iqlimə böyük təsir göstərir. O.c. mənşəyinə, sabitliyinə, yerdəyişməsinə və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Mənşəyinə görə küləyin dənizin səthinə sürtünməsindən, suyun temperatunun və şorluğun bərabər bölünməməsindən, atmosfer təzyiqinin müxtəlif olmasından və s. səbəbdən əmələ gələn cərəyanlar vardır. Sabitliyinə görə daimi bir istiqamətdə olan və istiqamətini fəsillərdən asılı olaraq qarşılıqlı dəyişdirən cərəyanlar vardır. Bəzi cərəyanlar səthdə, bəziləri dərində və bəziləri də dibdə olur. Fiziki – kimyəvi cəhətdən isti və soyuq, şor və şirin cərəyanlar vardır. Cərəyanın gətirdiyi suyun temperatu ətrafındakı suyun temperaturundan yüksək olursa, belə cərəyana isti, əksinə olursa, soyuq cərəyan deyilir. Cərəyanın gətirdiyi suyun şorluğu ətrafındakı suyun şorluğundan artıq olduqda şor sulu cərəyan, əksinə olduqda şirin sulu cərəyan adlanır. O.c. – nın istiqamətinə Yerin öz oxu ətrafında fırlanması böyük təsir göstərir; bu təsir altında cərəyanlar Şim. yarımkürəsində sağa, Cən. yarımkürəsində isə sola meyl edir.

O.c.-nın ümumi sxemi Sakit, Atlantik və Hind okeanlarında aydın görünür. Ekvatordan hər iki tərəfə şərqdən qərbə passat cərəyanları (Şim. passat cərəyanı və Cən. passat cərəyanı) gedir. Bu cərəyanlar su səthinə daimi, sabit passat küləklərin təsiri nəticəsində əmələ gəlir. Bunları qərbdən şərqə gedən ekvator əks cərəyanı bir-birindən ayırır. Okeanların qərb sahilboyunda passat cərəyanları şaxələnib həm ekvator əks cərəyanını, həm də materik sahili boyunca şimala və cənuba gedən cərəyanları doğurur. Bu cərəyanlar 40-45 –ci paralelə çatdıqda tədricən şərqə yönəlir və okeanı keçir, okeanın şərq sahilinə çatdıqda, cərəyanın gətirdiyi əsas su kütləsi sahil boyu üzrə ekvatora doğru gedir və burada ekran sirkulyasiyasının halqası qapanır. Şərq sahilə gələn suyun o biri, kiçik hissəsi isə sahil boyu üzrə hərəkət edir, qütb sahəsinə istiqamət alır və burada ikinci kiçik cərəyan halqasını əmələ gətirir ki, su bu halqada əvvəlcə qərbə doğru, sonra isə yenə 45-50-ci paralelə doğru gedir. Okean suyunun bu sirkulyasiya sxemini yerli şərait, xüsusən qurunun konfiqurasyası xeyli dərəcədə pozur. Bunu Cən. yarımkürəsində daha aydın görmək olar. Burada 55-ci c.e.-dən cənubda okean sahəsini meridian istiqamətində bölən quru sahə yoxdur, əksinə burada təqribən 40-60-cı paralellər arasında okeanlar geniş sahədə birləşirlər. Antraktida materikinin ətrafına qərbdən-şərqə tərəf hərəkət edən ümumi, çox qüvvətli cərəyan, yəni qərb küləkləri dreyfi əmələ gəlir. Ümumiyyətlə, O.c.-nın okean hava cərəyanları ilə, yəni küləklər ilə tam uyğundur. Okeanlarda suyun belə çox dövranı passat cərəyanları ilə başlanır və o, həm hərəkət istiqamətinə, həm də mövqeyinə görə okeanlar üzərində havanın antisiklon hərəkətinə uyğun gəlir (Şim. yarımkürəsində saat əqrəbi hərəkəti üzrə, Cən. yarımkürəsində saat əqrəbinin əksinə).

Şim. yarımkürəsinin, demək olar ki, bütün dənizlərində isə suyun sirkulyasiyası saat əqrəbinin əksinə olur. Cən. yarımkürəsinin dənizlərində isə saat əqrəbi üzrə baş verir. Bunun səbəbi dənizlərin üzərində atmosferdə siklon fəaliyyətinin üstün olması və eyni zamanda Şim. yarımkürəsinin siklonlarında Koriolis qüvvəsinin təsiri altında küləyin saat əqrəbinin əksinə, Cən. yarımkürəsində isə saat əqrəbi üzrə hərəkət etməsidir.

OKEAN CƏRƏYANLARI

Obastana Qoşul.